1941-45 тыыннаахтар умнубат сыллара! Төһө да кэм аастын, ол кэмнэри көлүөнэттэн көлүөнэҕэ билиһиннэрэр, өйдөтөр, кэпсиир ытык иэспит. Улуу Кыайыы 80 сылынан ол кэмнэри, ытык дьоммутун өйдөөн-санаан ааһыаҕыҥ! Лөгөй нэһилиэгиттэн 1941 сыл атырдьах ыйынааҕы 1 – кы уонна 1942 – 1943 – 1944 сылларга 2-лии хомуурдарга барыта 143 чулуу дьоммут барбыттар. Сыл-хонук ааспытын кэннэ көрдөххө, бастакы хомуурга дьоммут саамай чулууларын, үөрэхтээхтэрин ылбыттар эбит. Бу барбыттартан 69-һа сэрии толоонугар охтубута, онтон 39-һа сураҕа суох сүппүттэрэ. 73 киһи эргиллибититтэн 18 – һа араанньы буолан кэлбиттэрэ. 2 киһи – Гоголев Василий Лукич, Попов Роман Константинович сэриигэ ылбыт сырҕан баастарыттан Кыайыы кэлээтин кытта 1945 сыллаахха орто дойдуттан бараахтаабыттара. Бу барбыттартан саамай элбэх наҕараадалаах буойун, Даалыттан - Пермяков Василий Михайлович буолар. Кини «Албан аат 3 степеннээх», «Кыһыл сулус» орденнарынан, «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Сэрииттэн аҥаар атахтаах кэлэн, эйэлээх олоҕу көрөн 1968 сыллаахха бу дойдуттан барбыта. Өссө «Албан аат 3 степенэ» уордьанынан – Бушуев Кирилл Иванович, Прядезников Николай Петрович 2-с; «Кыһыл сулус» орденынан – Олесов Егор Михайлович; «Хорсунун иһин» мэтээлинэн – Бурнашев Петр Семенович, Нафанаилов Константин Петрович, Павлов Семен Григорьевич – 2-тэ, Прядезников Егор Филиппович наҕараадаламмыттара; «Ленинград оборуонатын иһин» мэтээлинэн – Карамзин Илья Никитич; «Берлины босхолооһун иһин» мэтээлинэн – Олесов Егор Михайлович; «Германияны кыайыы иһин», «Японияны кыайыы иһин», «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээллэринэн, «Аҕа дойду сэриитин 1, 2 степеннээх» орденынан элбэх киһи наҕараадаламмыттара. Бастакы хомуурга барбыт, биирдэ да бааһырбакка эргиллибит «дьоллоох буойун» - Данилов Иннокентий Николаевич буолар. 1944 сыллаахха Молдавияҕа биир беремэннэй дьахтарга сухой паегыттан бэрсибит. Онтуката цыганка эбит. Лэгэнтэй илиитин ылан көрөн баран: «- Саллаат, эн куттаныма, эйигин өстөөх буулдьата табыа суоҕа, тыыннаах дойдугар эргиллэн, уһун, дьоллоох олоҕу олоруоҥ» - диэбит. Кырдьык Лэгэнтэй Кыайыыны Дрезден куоракка көрсүбүтэ. Дойдутугар эргиллэн, бастакы суоппар буолбута, кэргэн ылан, Ыстапааньалыын 8 оҕону төрөтөн уһун, дьоллоох олоҕу олорбута. Бэтэрээннэртэн саамай уһун үйэлээхтэринэн - Павлов Семен Григорьевич буолар, кини 100 сааһыгар чуут тиийбэккэ, 99 сааһын туолаары сылдьан Дьокуускай куоракка сырдык тыына быстыбыта. Онтон Даалыттан төрүттээх - Олесов Николай Петрович 2 - с биһиги эрэ нэһилиэк буолбакка, Уус Алдан улууһун бүтэһик бэтэрээнэ этэ, кини 2019 сыллаахха суох буолта. Биһиги буойуннарбытыттан 3 сэрии кыттыылааҕа баар – ол Копырин Иннокентий Николаевич - 1939 сыллаахха Финнэри кытта сэриигэ баран баран, Аҕа дойду сэриитин, Япония сэриитин туораан, дойдутугар эргиллэн, дьоллоох олоххо олорон 1976 сыллааха бу дойдуттан барбыта. Лөгөйдөр биир саамай ытыктыыр бэтэрээммит, ыарахан дьылҕалаах, аад айаҕыттан тыыннаах ордон кэлэн, дьоллоох олоҕу олорбут, буойун учуутал - Самсонов Прокопий Алексеевич буолар. Кини сэриигэ 1942 сыллаахха, атырдьах ыйыгар 22 сааһыгар, Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрэн баран барбыта. Курскай тоҕойго сэриилэспитэ. Гостищево дэриэбинэҕэ төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн, билиэҥҥэ түбэспиттэрэ. 654 хонук Майденек, Освенцим,Лехфельгэ киһи тулуйбат усулуобуйатыгар сылдьыбыта. 1945 сыл муус устарга кыайыы буолара биллибитин кэннэ, кинилэри көһөрүү саҕана Василенко диэн Украина уолун кытта сүбэлэһэн куоталлар. Онтон Американецтарга түбэһэн, кэлин дьоно ыланнар 1947 сылга диэри араас үлэлэргэ үлэлээн баран дойдутун булбута. Антипина Елена Николаевналыын ыал буолан, 6 оҕолонон, элбэх сиэннэнэн дьоллоох олоҕу олорбута. Биир ыалтан 5-тии, 4– түү, 3-түү оҕото баран, ыал ыалынан сабыллыбыта үгүс. Бу уодаһыннаах сэриигэ оҕолорун сүтэрбит төрөппүттэр ытаан-соҥоон энэлийэллэрин дьоҥҥо, былааска көрдөрбөтөхтөрө, киһи сөҕүөн курдук кытаанах, дьиппиэн этилэрэ киһини сөхтөрөр. 25 ыалтан 63 ини-биилэр барбыттара. Биһиги нэһилиэктэн биир ыалтан 5 бииргэ төрөөбүт уол барбыт ыала баар. Ол Нам сиэнэ аҕа ууһа, Киров колхоз олохтооҕо Олесов Иван Прокопьевич (Мэтээллээх уола) уолаттара: Улахан Охонооһой, Бүөтүр, Миитэрэй, Дьөгүөр, Аччыгый Охонооһой барбыттара. Онтон 3-һэ сэрии толоонугар хаалбыттара. Сэрии иннинэ Бүөтүртэн биир уол Олесов Петр Петрович (Кылатчаан) хаалан, олоҕо салҕанар. 4-с уол Георгий 1942с.ыҥырыллан, 1947 c.диэри илин сылдьыбыта, Дьоппуон сэриитин кыттыылааҕа. Кэргэннэнэн, оҕолордонон олорбута. Аччыгый Охонооһой 1941 – 1950 cылга диэри Читаҕа байыаннай собуокка үлэлээбитэ. Кэлэн кэргэннэнэн, 10 оҕолонон, билигин элбэх сиэн, хос сиэн кини олоҕун салгыыллар. Хааһах аҕатын ууһугар Тыырымдаҕа, Даккыга, Испиир саппыйатыгар олохтоох 3 ини-бии Ылдьаа, Үтүөс Уоһук, Сойуоҥка Испирдиэн Мигалкиннар олорбуттар. Уоһук, Испирдиэн бэйэлэрин кэмнэригэр нэһилиэктэригэр кинээстээбит дьон. Ылдьаа сылгыны атаҕынан ситэр быһый, сытыы киһи эбитэ үһү. Бу үс бииргэ төрөөбүт инилэр холбоон 11 уолаттарыттан 8 уол сэриигэ барбыттара, 6 уол сэрии толоонугар охтубута. Бу уолаттар бары үөрэхтээх эбиттэр. Сойуоҥка Испирдиэн 6 уоллаах – Өрө харах Баһылай, Испиир Хабырыллата, Аччыгый Баһылай, Улахан Дьөгүөссэ, Аччыгый Дьөгүөссэ, Боруонньа диэннэр. Мантан 4 уол сэриигэ баран 3-рэ антах хаалбыттара, Хабырылла эрэ ордон 1947 сыллаахха кэлбитэ. Кыра кыыһа Рая кэпсииринэн, хаста да бааһырбыт, 2сыл алдьаммыт куораттары чөлүгэр түһэриигэ үлэлээбит. улахан кыыһыгар Машаҕа олорон, 1967 c. суох буолбут. Улаханнара Өрө харах Баһылай сэриигэ барыан иннинэ кэргэннээх этэ, 2 кыыс оҕолооҕо, Маня, Галя диэн. Галяны аҕатын инитин Ылдьааттан ылан ииппитэ. Маня манна сэрии кыттыылааҕар Жирков Николай Петровичка кэргэн тахсан, элбэх оҕоломмута. Галя Баатаҕайга кэргэн тахсан, 7 кыталык кыыстаммыта. Аччыгый Баһылай саамай үөрэхтээхтэрэ, киэҥ сиринэн тэлэһийбиттэрэ этэ. Москватааҕы тутуу институтун бүтэрэн, Дьокуускай куоракка куорат сэбиэтин отделын сэбиэдиссэйинэн, сэкиритээринэн, Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин тэрийэр комитетын председателинэн үлэлии сылдьан ыҥырыллыбыта. Рота командирынан сылдьан, Сталинград туһаайыытыгар өлбүтэ, кэргэннэммэтэҕэ. Аччыгый Дьөгүөр Дьокуускай куоракка учуутал үөрэҕэр сылдьан ыҥырыллыбыта, 1942c. сэрии хонуутугар охтубутун туһунан биллэрии кэлбитэ. Сэриигэ барбатах Улахан Дьөгүөр учууталлыы, Боруонньа үөрэнэ сылдьаннар ыалдьан өлбүттэр. Соҕотох балтылара Мигалкина Марфа Спиридоновна учуутал идэлээҕэ, сэрии кэмигэр Томторго учууталлаабыта. Кэптэнигэ бастакы детсад аһыллыбытыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. 3 ини-бииттэн биирдэстэрэ Ылдьаа Мигалкин 2 уоллааҕа, 1 кыыстааҕа. Улахан уол - Хара Балаһа Баһылай учуутал үөрэҕин бүтэрэн, кэргэннэнэн Дьокуускайга олохсуйбута. 2-с ситэтэ суох орто оскуолаҕа директордыы сылдьан сэриигэ баран, 1943с. өлбүтүн туһунан биллэрии кэлбитэ. Кыра уол Хабырыыс Мигалкин эмиэ учуутал үөрэҕин бүтэрэн, Дүпсүн оскуолатыгар учууталлыы сылдьан ыҥырыллыбыта уонна 1943с. сэрии толоонугар охтубута. Бу ини-биилэртэн биирдэрэ Уоһук Мигалкин - Бүөтүр, Сэргэй, Акыым диэн 3 уолаттардааҕыттан улахан уола Бүөтүр бастакынан ыҥырыллан, сураҕа суох сүппүтэ. Акыым тутуу техникумун бүтэрэн, бастакы хомуурга барбыта. 1942с. илиитигэр бааһыран эргиллэн кэлбитэ. Орто Халымаҕа үлэлээбитэ уонна кэлин Дьокуускайга олохсуйбута. Соҕотох уоллааҕа бэйэтин иннинэ суох буолбута. Онон, бу ыалтан ааттарын ааттатар киһи суох. Дьэ, маннык 3 ини-бииттэн 8 уол Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр барбыттара. Сыылас аҕатын ууһугар Утаарбыт алааска олохтоох, аатырбыт бөҕөс Мас Мэхээлэ уола Микиитэ Хараамыһын маҥнайгы ойоҕуттан төрөөбүт, эгил-тэгил саастаах 4 уола – Тихон Никитич, Гаврил, Илья, Иван барбыттара. Бары да кыаллар, үрдүк уҥуохтаах, куудара баттахтаах уолаттар этилэрэ. Улахан уол Тихон 1941c. барбыта уонна 1942c Киев анныгар охтубута, кэргэнэ суох. 2-с уол Хабырыыс, кыра эрдэҕиттэн куоракка иитиллибит, убайынаан бииргэ баран, 1943с. суох буолбута. 3-с уол Ылдьаа Ленинград оборуонатыгар сэриилэспитэ. «Ленинград оборуонатыгар», «Японияны кыайыы иһин» мэтээллэринэн, «Аҕа дойду сэриитин 2 ст.» орденынан наҕараадаламмыта. Баатаҕайтан кэргэн ылан, элбэх оҕоломмута– урууламмыта. 4-с кыра инилэрэ Уйбаан убайын Ылдьааны кытта бииргэ барбыттара уонна илин хаалан, «Японияны кыайыы иһин»мэтээлинэн наҕараадаланан, кэлэн кэргэннэнэн уол оҕолонон, Бороҕоҥҥо тырахтарыыстаан өр олорбута. Сыылас аҕатын ууһугар, Күлбэрик алааска олохтоох Кууһума оҕонньор уола Лааһар Карамзин 4 уола – Баһылай, Даньыыл, Дьөгүөр, Ньукулай сэриигэ барбыттара. Баһылай уонна Даньыыл игирэ уолаттар этилэрэ. Баһылай 1941с. ыҥырыллыбыта, биллэриитэ1944с.кэлбитэ. Даньыыл 1942 с. барбыта уонна биллэриитэ 1943с. кэлбитэ. Иккиэн кэргэннэммэтэхтэрэ. 3-с уол Дьөгүөр 1941 c. Дьокуускайга учуутал үөрэҕэр үөрэнэ сылдьан барбыта, 1943 с. сэрии хонуутугар охтубута. Кэргэн, оҕо суох. Кыра инилэрэ Николай 1943c. ыҥырыллан, илин сылдьан Дьоппуон сэриитигэр кыттан, 1950 сыллааха эргиллибитэ. Намҥа олохсуйбута, кэргэннэммитэ, оҕоломмута. Маҥнай утаа дойдулаахтара кинини сураҕа суох сүппүтүнэн аахпыттара. Онтон кэлин истэн - билэн, таҥара Лааһар уолаттарыттан биир киһини өлүүлээн хааларбыт диэн үөрбүттэрэ. Аҕалара Лааһар бииргэ төрөөбүт инитэ Көмүс Ньукулай убайын ааҕы кытта олорон, 1941с.ыҥырыллыбыта уонна 42 сыллаахха өлбүтэ. Бу Ньукулай барарыгар кэргэнэ, 3 оҕото хаалбыта. 2 оҕото сукка өлбүтэ. Кыыһыттан оҕолор бааллар. Онон, бу Күлбэрик алаастан 5 эдэркээн уолаттартан 4-рэ анараа дойдуга хаалбыттара. Тыа Сабарайын сиригэр Аба уулаахха олохтоох Бүөтүр Замятин уола Никиитэ оҕонньор 3 уола үһүөн сэриигэ сылдьыбыттара. Уйбаан Замятин 1941 с. хомуурга түбэһэн барбыта. 1944с. уҥа харытын уҥуоҕун илдьи ыттаран, тоҥолоҕун таарыттаран, көнтөс буолан кэлбитэ. Соҕотох оҕолооҕо аармыйаҕа сылдьан оһолго түбэһэн өлбүтэ. Орто уол Боһуо - Владимир Никитич 1944 с.барбыта уонна 1946с. эргиллэн, элбэх оҕолонон- урууланан олорбута. Кыра инилэрэ Сэмэҥкэ 1939с. 17-лээх сылдьан, финн сэриитигэр тылланан баран, сылтан ордук сылдьан, уҥа атаҕын уллуҥ сототунан бааһыран кэлбитэ. 1941c. ылымаары гыммыттарын, райкомунан үҥсэн туран сэриигэ барбытын, Иркутскай уобаласка комиссиялаан, сыыйан ыыппыттара. Атын оройуоҥҥа олохсуйбута, кэргэннээх, хас да оҕолордоох. Тыылга Сэрии саҕаланаатын оборуона фондатыгар диэн, араас көмөнү оҥорор үлэлэр барбыттара - байыаннай нолуок, заемҥа сурутуу, ас-таҥас, көмүс, харчы хомуйуу уо.д.а. Курааннар түһэннэр, колхозтар көһүүгэ барбыттара. Норуот өһүн хоһооно - көһүүнү уот сиэһинигэр тэҥниир. Ол курдук колхозтар Намҥа, Кэбээйигэ, Орджоникидзевскай оройуоннарыгар, куорат Хатаһыгар көһөн кыстаталаабыттара. Онно үлэһиттэр оҕонньор, дьахталлар, оҕолор үлэлээбиттэрэ. Төһө даҕаны ыараханын иһин, былааннарын толорон, байыаннай нолуоктарын, оборуонаҕа көмөлөрүн күүстэрэ баарынан толоро сатаабыттара. 1942с. өссө уустук кэм кэлэн, аччыктааһын, сут- сутурҕан буолбута. Суут-сокуон кытаанаҕа. Нолуогу кыайан төлөөбөтөҕү хаайыыга ыыталлара. Көһүү өссө күүскэ барбыта. Ол да буоллар сүөһү-сылгы ахсаанын аччаппат туһугар хам аччык дьон үлэлээбиттэрэ. Сэрии кэмигэр оҕо төрөөһүнэ биллэрдик аччаабыта, өлүү үрдээбитэ. Нэһилиэк колхозтарыттан 50-ча киһи үлэ фронугар сылдьыбыттара. Олор истэригэр балыкка барбыт дьон 4-5 сыл үргүлдьү сылдьыбыттара. Сорохтор шахтаҕа, суол оҥоһуутугар уо.д.а. үлэлэргэ сылдьыбыттара. 12 киһи республика тас өттүгэр, Забайкальскай байыаннай уокурукка, Читаҕа, Иркутскай уобаласка, Красноярскай кыраайга үлэ фронугар сулууспалаабыттара, сорохтор сэрии саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сылдьыбыттара. Кинилэр кэлин сэрии ветеранын статуһун ылбыттара. Сэрии, сут-кураан, аччыктааһын, туох эмит ордорун барытын «фронт туһугар» туттаран, чахчыта да утуйар ууларын умнан, сылайар-элэйэр диэни аахсыбакка, сүөһү көрөн, оттоон-мастаан, сиэмэ ыһан, балыктаан – бултаан, оҕолуун-оҕонньордуун, дьахтардыын-эмээхсинниин үрүлүйэ көтөн, бар дьоммут барахсаттар тыылга кыайыыны тэҥҥэ уһансыбыттара.